Unboxing the Archive: De heruitvoering van Desirée, Zwart ‘kitchen-sink drama’ uit de jaren 80
Unboxing the Archive - Desirée
Op zaterdag 10 mei performde “schakelkoningin” Ritzah Statia de monoloog Desirée, uitgevoerd door RIGHTABOUTNOW INC. en onder regie van icoon Marjorie Boston. In een nagesprek met the Need for Legacy praat Simone Zeefuik met Statia en Boston over het stuk dat oorspronkelijk in 1982 werd uitgevoerd. Waarom was het nooit een hit in Nederland, maar wel in de VS? Hoe eer je de legacy van een archief dat tot het canon zou moeten behoren, maar dan in de huidige tijd?
De oorsprong van Desirée
De monoloog Desirée, geschreven door Norman de Palm en in regie van Felix de Rooy, ging in 1982 in première en werd destijds uitgevoerd door Marian Rolle. Geïnspireerd door een waargebeurd verhaal dat in 1980 in The New York Times verscheen, volgt het stuk een jonge Zwarte moeder die worstelt met demonen en haar mentale gezondheid. Onder invloed van discriminatie en uitsluiting (en een sektelidmaatschap) raakt ze ervan overtuigd dat de duivel in haar baby verscholen zit, met tragische gevolgen.
De voorstelling Desirée, evenals de gelijknamige film die ze vervolgens uitbrachten, betekende de internationale doorbraak van de Palm en de Rooy, beiden afkomstig uit Curaçao. In 1983 vestigden zij zich in Nederland met hun gezelschap Illushion Kosmiko/Cosmic Illusion. Het archief daarvan wordt door RIGHTABOUTNOW INC beheerd, waar Marjorie Boston een van de oprichters van is.
“De Rooy wilde een kitchen-sink drama over en Zwarte vrouw maken” legt Boston uit. Het is een genre dat zich afspeelt in een keuken, vaak om de beproevingen en onderdrukkingen van de witte arbeidersklasse te laten ontvouwen. Door het genre te gebruiken voor een Zwarte arbeidersklasse eigende hij het toe en gaf het een extra laag van subversiviteit. Boston dacht: “wij gaan het ook opeisen.”
De legacy van Desirée eren in de huidige tijd
Boston studeerde nog aan de theaterschool toen ze het toneelstuk met Marian Rolle in het Engels zag. Nu, ruim 40 jaar later, brengt ze dit iconische werk opnieuw naar het toneel. Voor Boston en Ritzah Statia, die het karakter van Desirée speelt, was het essentieel om het stuk in het heden te verankeren, wat goed lukte door de tijdloze thematiek. Boston licht toe: “Het was de vraag hoe je het weer op de planken kunt zetten en het script eren, maar ook niet jezelf te verloochenen.”
Zo is er bijvoorbeeld grondig research gedaan naar de hedendaagse mentale gezondheid van jonge Zwarte vrouwen, maar is het stuk ook eigentijds gemaakt door bewuste keuzes in de toegevoegde muziek – muziek waar mensen van Statia’s leeftijd nu naar luisteren.
“En niet Marian Rolle nadoen” voegt Boston ook toe. Statia geeft inderdaad haar eigen draai aan de vertolking van Desirée. “Ik kom uit de mime.” vertelt ze. “Het vertrekpunt van mime is je lijf. Je zet jezelf in de situatie, en van daaruit ontstaat de scène. Je bent altijd in het hier en nu.”
“Wat mij heel erg hielp om de eenzaamheid van Desiree te belichamen, was om mijn eigen isolatie te gebruiken. Ik woon in een heel klein dorpje in Noord-Holland, dus ik voel mij ook vaak geïsoleerd en alleen. Dat hielp de vertaalslag maken.” voegt Statia hieraan toe.
Statia was overigens zwanger toen ze het script voor het eerst las. “De moeilijkheden van het script lezen met een baby in mijn buik waren te groot, dus toen ben ik gestopt.” Na de bevalling heeft ze het weer opgepakt. Het moederschap heeft haar juist geholpen om dichter bij Desirée te komen, maar maakte het tegelijkertijd noodzakelijk om een duidelijke grens tussen zichzelf en het personage te trekken. “Ik ben niet Desirée. Maar ik probeer, ik hoop, met een voorstelling als deze, een stem voor mensen zoals haar te zijn.”
De mentale gezondheid van jonge Zwarte vrouwen
De vorm van het dialoog dient perfect voor de aftakeling van Desirées mentale gezondheid. Het is onduidelijk tegen wie ze eigenlijk echt aan het praten is, tegen de dokter, tegen haar baby, haar vriend, of haar demonen?
Het is wel duidelijk dat Desirée in een psychose verkeert – maar het roept desalniettemin de vraag op: is zij gek, of de wereld om haar heen? Het doet denken aan het boek The Psychosis of Whiteness van Kehinde Andrews, die stelt dat witte suprematie functioneert als een collectieve psychose binnen de westerse samenleving, waarbij de werkelijkheid van racisme en kolonialisme systematisch ontkent wordt.
Maar het is vooral ontzettend pijnlijk – en nog steeds pijnlijk relevant. Structureel racisme zorgt er nog altijd voor dat de prevalentie van psychose onder zwarte mensen hoger ligt. Boston vertelt over het onderzoek dat zij bij de afdeling psychiatrie van het AMC hebben uitgevoerd naar de mentale gezondheid van jonge Zwarte vrouwen, die er ernstig aan toe bleken te zijn. “Daar zijn we ontzettend van geschrokken.”
“De afdeling psychiatrie beseft wel dat de mentale toestand van jonge zwarte vrouwen met koloniaal verleden te maken heeft. Maar wat ze niet beseffen, is dat het ook te maken heeft met uitsluiting van nu. Vandaar ook dat het stuk nog steeds relevant is, en dat we deze archieven aan het ‘unboxen’ zijn.”
De viscerale vertaling van Statia heeft duidelijk een snaar geraakt bij het publiek. Als moderator weet Zeefuik een openhartig gesprek te ontluiken over transgenerationeel trauma dat doorsijpelt, en de herkenning bij mensen die anderen in hun omgeving kennen die ook een psychose hebben doorgemaakt, als ook de weerstand die gevoeld werd om de voorstelling te bezoeken, omdat het te pijnlijk zou zijn.
De ontwrichting van Desirée op het podium brengt echter niet alleen pijn naar voren. Een toeschouwer merkt op dat de “onapologetische krankzinnigheid” van Desirée op een bepaalde manier emanciperend werkt, omdat het ingaat tegen de zware druk om je als ‘normaal functionerend’ voor te doen.
Uitsluiting uit de canon en het gatekeepen van archieven
“Ik heb toneel gestudeerd, maar wij hebben Felix de Rooy nóóit behandelt.” vertelt een van de bezoekers. De Rooy behoort inderdaad niet tot ‘het theatercanon’, ook al wordt hij wel steeds meer erkend in Nederland. Zo brengt ook de heropvoering van Desirée het archief van de Rooy, en zo ook Cosmic, voor het voetlicht.
Om het archief van Cosmic verder uit te diepen heeft Boston een archiefstuk meegebracht: het oeuvre-boek van Felix de Rooy uit 2012, ‘Ego-Documenta’. Het is een verzameling van het werk van de Curaçaose kunstenaar, acteur en regisseur, met een pagina gewijd aan Desirée, inclusief foto’s en fragmenten uit recensies. Het boek heeft extra veel betekenis voor Boston, omdat De Rooy het destijds persoonlijk kwam brengen om aan het archief toe te voegen. (In het kader van toegankelijkheid van informatie is hier een link naar een online versie van het boek.)
Het ontbreken van canonisering hangt ook samen met de beperkte toegankelijkheid van archieven – en die twee versterken elkaar wederzijds. Het gatekeepen van archieven maakt de nalatenschap van mensen zoals De Rooy namelijk minder zichtbaar.
Statia legt bijvoorbeeld uit hoe moeilijk het was om de filmadaptatie te vinden. Die was nergens online beschikbaar, en uiteindelijk wist ze via een nicht in Brooklyn een link te bemachtigen. Toegankelijk is het dus zeker niet. “Daarom is het des te belangrijker dat we Desirée nu laten zien.”
The Need for Legacy
De moeite om dit werk te vinden geeft de indruk dat het in totale obscuriteit heeft bestaan. Maar het publiek bewijst het tegendeel: meerdere aanwezigen hadden het oorspronkelijke toneelstuk ruim veertig jaar geleden gezien. Opvallend wat erover verteld wordt is dat buitenlandse recensies destijds lovend waren, terwijl de Nederlandse kritiek lauw bleef. (“What else is new?” merkt iemand uit het publiek scherpzinnig op.)
Boston: “In Nederland vonden critici vooral dat Marianne Rolle veel aan het schreeuwen was. Maar het kwam ook niet dichtbij voor mensen – het werd bijna als een soort sci-fi gezien.”
Een bezoeker die het stuk destijds ook heeft gezien, voegt eraan toe: “Het feit was dat de Rooy zó talentvol was, en wat doe je als je zo’n talent hebt? Dan ga je zoeken naar plekken waar dat wél begrepen wordt. En dat was de VS.” In de VS was er namelijk meer ontvankelijkheid voor kunst die thema’s als racisme, kolonialisme en identiteit aankaarten.
The Need for Legacy is een plek in Nederland die zich inzet om dit soort talent uit het archief zichtbaar te maken en waardering te creëren. Daarom moet de blik verbreed worden. In de woorden van Kimberley Smit, zakelijk leider: “De Nederlandse geschiedenis is koloniaal en dus ook overzees, maar ook verbonden met landen waar migratiestromen mee hebben plaatsgevonden.” Zo wordt ook aandacht besteed aan Curaçaose makers, zoals de Rooy en de Palm.
“We hebben met the Need for Legacy in kaart gebracht wie wat heeft gedaan, in welke tijd, enzovoort – en dat is voor ons heel belangrijk. RIGHTABOUTNOW INC bezit een aantal key archieven. De wens en het plan is om die ook te ontsluiten, maar dat is werk dat decennialang niet is gedaan. Maar dat kost tijd. We gaan dat niet in een paar jaar afronden. Wij werken langs de behoeften van de communities, en dat gaat met een eigen tempo. En met terugwerkende kracht.”
